استخراج ماده معدنی یک فعالیت ایجاد شده توسط انسان است که تاثیرات زیادی روی تک‌تک اجزای طبیعت می‌گذارد. امروزه مشخص شده است که معادن فعال، غیرفعال و حتی متروکه تاثیر چشمگیری بر ساختارهای طبیعی زمین شامل خاک، گیاهان، جانوران، میراث تاریخی و باستان‌شناسی، آب، اتمسفر و محیط‌زیست مناطق اطراف خواهند گذاشت. در این زمینه برخی از اهمیت بازسازی محیط معدن و اطراف آن سخن به میان می‌آورند.

امروزه در دنیا، مطالعات بازسازی معادن از ابتدای پروژه‌های معدنی مورد توجه قرار گرفته و همگام با مطالعات اکتشافی، ارزیابی‌های زیست‌محیطی به منظور شناسایی پتانسیل‌های قابل استفاده بعد از عملیات معدنکاری مورد توجه قرار گرفته است.

کاهش عیارهای مواد معدنی با ارزش، تولید باطله زیاد در هنگام استخراج ماده معدنی و افزایش نسبت‌های باطله‌برداری، تشکیل محیط‌های اسیدی و قلیایی در اثر وجود عناصر شیمیایی همراه در محیط معدنی و ترکیب آن با هوا و آب‌های سطحی، توجه به مفهوم اساسی توسعه پایدار، دسترسی به ماده معدنی در اعماق زیاد، آلودگی‌های آب، خاک، هوا و تغییر کاربری زمین، نوع زندگی مردمان بومی منطقه، ایجاد رفاه و آسایش آنها و حفظ چشم‌انداز مناسب در مناطق محدوده معادن از مهم‌ترین مواردی است که باعث شده طرح بستن و بازسازی معادن به عنوان یکی از الزامات قانونی در اکتشاف و بهره‌برداری معادن مطرح شود. از آنجا که عمده‌ترین تاثیر فعالیت‌های معدنکاری در معادن سطحی، تخریب چشم‌اندازهای اطراف معدن و زیبایی منطقه است، تهیه یک طرح دقیق که براساس آن حداقل آسیب به محیط اطراف وارد شود از ضروری‌ترین موارد در راه‌اندازی یک معدن به‌شمار می‌آید.

در این زمینه تاکید می‌شود که به‌کارگیری اصول توسعه پایدار در مرحله طراحی و برنامه‌ریزی تا حد ممکن موجب کاهش ریسک سرمایه‌گذاری در بخش معدن می‌شود. در این خصوص مطرح می‌شود که دولت می‌تواند علاوه بر نظارت دقیق بر فعالیت‌های معدنکاری، بخشی از وظایفش را در زمینه مسائل اجتماعی و زیست‌محیطی به شرکت‌های معدنی واگذار کند. گام بنیادی در توسعه معدنکاری پایدار، به‌کارگیری اصول توسعه پایدار در اولین مراحل معدنکاری در طراحی و برنامه‌ریزی معدن است.

با بررسی چالش‌ها و ناپایداری‌های به وجود آمده در اثر فعالیت‌های معدنکاری سطحی و تلاش در بهبود وضعیت محیط‌زیست با انجام عملیات بازسازی، می‌توان زمینه معدنکاری را برای استفاده‌های بعدی به گونه‌ای آماده‌سازی کرد که موجب اشتغالزایی و توسعه اقتصادی می‌شود. در نتیجه با توزیع عادلانه حقوق، بهبود وضعیت بهداشت و ایمنی، مشارکت کارکنان در تصمیم‌گیری‌ها، وضعیت مناسب معیشتی و سهیم کردن کارکنان در سود حاصل از به‌کارگیری مجدد زمین‌های بازسازی شده جامعه از سطح رفاه، امنیت و فرهنگ بالاتری برخوردار می‌شود. در این بین معدنکاری پایدار پتانسیلی را به وجود می‌آورد تا نسل‌های آینده از توسعه دائمی بهره‌مند شوند و این امر می‌تواند گامی بزرگ در طراحی پایدار معادن سطحی کشور باشد.

تاثیر منفی فعالیت بشر
نیما کریم، عضو نظام مهندسی معدن استان تهران در این خصوص به «جهان‌صنعت» گفت: براساس گزارش جدید سازمان ملل متحد، جمعیت جهان در سال ۲۰۲۵، حدود ۲/‏‏۸‌میلیارد و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۷ و ۲۰۵۷ به ترتیب، به ۹ و ۱۰‌میلیارد برسد که بیشترین رشد جمعیت در قاره آسیا و آفریقا اتفاق خواهد افتاد که برای تامین نیازهای خود به مواد اولیه نیاز خواهند داشت که تهیه این مواد از بخش معدن و کشاورزی خواهد بود که به عنوان صنایع مادر شناخته می‌شوند.

افزایش زاد و ولد، کاهش مرگ، مهاجرت، پیشرفت‌های علوم مهندسی و پزشکی و سایر عوامل باعث افزایش جمعیت جهان خواهد شد. جمعیت دو کشور چین و هند به ترتیب ۴/‏‏۱ و ۳/‏‏۱‌میلیارد برابر با ۱۹ و ۱۸‌درصد کل جمعیت جهان به عنوان پرجمعیت‌ترین کشورهای جهان شناخته می‌شوند که در سال ۲۰۲۴، جمعیت هند از چین بیشتر شده است. این افزایش جمعیت، نیازمند توسعه معادن، استفاده بهینه از منابع تجدیدناپذیر معدنی و توسعه دانش برای جلوگیری از آسیب به محیط‌زیست را نمایان می‌سازد.

عضو نظام مهندسی معدن استان تهران تصریح کرد: امروزه، فعالیت‌های بشری تاثیرات منفی بر سلامت اکوسیستم در سراسر جهان گذاشته است. تولید حجم بسیار زیادی از مواد باطله باعث تخریب و آسیب محیط‌زیست و از بین رفتن تنوع زیستی شده است. این حجم باطله نیز در معادن روباز مورد توجه قرار گرفته است و به عنوان یکی از مهم‌ترین شاخص‌های مورد نظر مورد مطالعه قرار گرفته است به طوری که معدنکاری روباز در مقایسه با روباز ۲ تا ۱۱برابر قدرت آسیب و تخریب بیشتری نسبت به معدنکاری زیرزمینی دارد.

تاثیر مستقیم این آسیب حاصل از معدنکاری روباز محدود ولی جدی است که این آسیب شامل از بین بردن زمین‌های قابل کشت، چراگاه‌ها و جنگل‌های بکر است. تاثیر غیرمستقیم هم به همان اندازه جدی است و شامل فرسایش خاک، آلودگی آب، آلودگی منابع آب سطحی و زیرسطحی، از بین رفتن تنوع ژنتیکی و تخریب شرایط اقتصادی منطقه و شغلی مردم بومی است.

کریم ادامه داد: صنعت معدنکاری (Mining Industry) نقش بسیار حیاتی در افزایش یا کاهش کیفیت زندگی برای میلیون‌ها انسان در جهان خواهد داشت. تقاضا برای مواد معدنی و انرژی در دنیا به طور غیرقابل پیش‌بینی در حال افزایش، کیفیت موادمعدنی (عیار) در حال کاهش و هزینه‌های دسترسی به آن در حال افزایش است. به طور مثال، همانگونه که اشاره شد کشور هند ۱۷‌درصد جمعیت و ۵/‏‏۲‌درصد مساحت جهان را دارد. حدود ۳۰۶‌میلیون هکتار با فعالیت‌های معدنکاری در ارتباط است که ۱۴۷‌میلیون هکتار از آن زمین فاقد کاربری است.

جمعیت هند در حدود ۳/‏‏۱‌میلیارد و تا سال ۲۰۵۰ به ۶/‏‏۱‌میلیارد خواهد رسید. رشد سریع صنعتی شدن با استخراج منابع معدنی باعث توسعه شغل‌های جدید در این کشور خواهد شد. بنابراین، استخراج منابع طبیعی تاثیرات بلندمدت اجتماعی و زیست‌محیطی در بخش‌های مختلف جهان خواهد داشت. دامنه این تغییرات شامل جابه‌جایی‌های فرهنگی و جغرافیایی جوامع بومی تا ایجاد آلودگی‌های آب، هوا و زمین به دلیل همراه بودن مواد سمی و آلاینده مخرب محیط‌زیست در اثر استخراج و فرآوری مواد معدنی خواهد بود.

امروزه با توجه به محدودیت منابع آب در دنیا به خصوص در ایران، آلودگی آب در اثر فعالیت‌های معدنکاری به طور جدی مورد توجه باید قرار گیرد. از سوی دیگر با توجه به نزدیک‌تر شدن معادن به روستاها و شهرها، جلوگیری از انتشار گردوخاک و گازهای سمی کارخانه‌های فرآوری از مهم‌ترین نکات در کنترل آلودگی معادن به‌شمار می‌رود.

معدنکاری و توسعه پایدار
عضو نظام مهندسی معدن استان تهران با بیان اینکه توسعه پایدار مفهوم جدیدی است، ادامه داد: این مهم به دلیل نگرانی‌های بشر در خصوص کمبود منابع طبیعی، رشد سریع جمعیت و تخریب شدید محیط‌زیست در کمیسیون جهانی محیط‌زیست براتلند در سال ۱۹۸۷ معرفی شد و در سال ۱۹۹۲ در کنفرانس ریو (Rio +۲۰) تحت عنوان آینده‌ای که ما می‌خواهیم (The Future we Want) مورد پذیرش کشورهای جهان قرار گرفت. توسعه پایدار در سال ۱۹۸۷ در کمیسیون جهانی توسعه و محیط‌زیست برونتلند در گزارش خود با نام «آینده مشترک ما» این‌گونه تعریف شد که برآورده ساختن نیازهای نسل حاضر بدون به مخاطره انداختن نیازهای نسل‌های آینده در برآورده ساختن نیازهای خود. توسعه پایدار تعامل بین سه رکن اقتصاد، محیط‌زیست و اجتماع است.

محدودیت منابع معدنی و احتمال تمام شدن آنها و نگرانی‌هایی که از بابت کمبود آنها برای نسل‌های بعدی وجود دارد و همچنین مشکلات اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی ناشی از استخراج مواد معدنی سبب شده تا توسعه پایدار وارد بخش معدن شود. توسعه پایدار صرفا در رابطه با محیط‌زیست تبیین نمی‌شود بلکه فراهم کردن آینده‌ای بهتر در کنار مسائل محیط‌زیستی برای تمامی ساکنان کره زمین را مدنظر دارد. از این‌رو توسعه پایدار همگرایی سه رکن اقتصادی، اجتماعی و حفاظت محیط‌زیست است.

کریم ادامه داد: در این بین سرمایه‌گذاری روی پروژه‌هایی که از نظر اقتصادی سودده و از نظر زیست‌محیطی و اجتماعی پاسخگو باشد را می‌توان معدنکاری پایدار اطلاق کرد. در همین راستا مفهوم معدنکاری مدرن توسط پروفسور اصانلو در سال ۲۰۱۲ مطرح شد. معدنکاری مدرن شامل شش مرحله پی‌جویی، اکتشاف، طراحی، استخراج، فرآوری، بستن و بازسازی معدن خواهد بود. بنابراین یک معدن مدرن پایدار، گونه‌ای از معدنکاری است که این اصول را هر روز در فعالیت معدنکاری خود اعمال می‌کند.

به طورمعمول یک تا ۵ سال طول خواهد کشید تا یک معدن بسته شود. در سال ۲۰۱۱ لورنس با مطالعه روی ۱۰۰۰معدن بسته شده درطول ۳۰ سال گذشته بستن معدن را عامل ناپایدار‌کننده اعلام کرد، بنابراین تلاش‌ها در راستای پایداری عملیات معدنی، باید در ابعاد محیط‌زیست، اقتصاد، اجتماع و بهره‌وری معادن صورت پذیرد. بنابراین لورنس توسعه پایدار را با پنج معیار معرفی کرد و معیارهای ایمنی، کارایی منابع و جامعه را به این سه پایه اضافه کرد و دلیلش برای این کار دولتی بودن بخشی از معادن در اکثر نقاط دنیا بیان کرد.

او با اشاره به وضعیت ایران گفت: ایران از نظر شرایط اقلیمی در منطقه‌ای عمدتا گرم و خشک و بیشتر مناطق با بحران کم‌آبی روبه‌رو است و از لحاظ زیست‌محیطی در شرایط بسیار نامطلوب قرار دارد. چنانکه طبق شاخص عملکرد زیست‌محیط دانشگاه یِیل، ایران در میان ۱۸۰ کشور جهان در سال ۲۰۱۶ میلادی در رتبه۱۰۵ جهان قرار گرفته است. بنابراین ضرورت دارد، توسعه معادن همراه با بررسی اثرات زیست‌محیطی صورت گیرد. با توجه به تعداد شاغلان در معادن فعال کشور و با توجه به قرارگیری بیشتر معادن در مناطق کمتر توسعه‌یافته ضروری است برای توسعه متوازن و جلوگیری از مهاجرت به شهرهای بزرگ با بهره‌برداری منطبق بر اصول توسعه پایدار از معادن، افراد بیشتری را در این بخش مشغول کرد.

امروزه به علت افزایش تقاضا برای موادمعدنی، معادن بسیار بزرگ‌تر شده‌اند. در سال ۱۹۰۰ معدنی با تولید روزانه ۱۰۰تن، معدنی بزرگ به حساب می‌آمده و در سال ۱۹۹۰ تولید روزانه یکصدهزار تن معدنی را در زمره معادن بزرگ قرار می‌داده است. پیش‌بینی می‌شود در سال ۲۰۳۰ معادن بزرگ تولیدی بیش از یک‌میلیون تن کانسنگ در روز خواهند داشت.

با بزرگ‌تر شدن معادن، بر مساحت زمین‌های تحت‌تاثیر فعالیت واحدهای معدنی نیز افزوده می‌شود که باعث شده این صنعت را در راستای توسعه پایدار با چالش مواجه کند، در واقع این موضوع به اهمیت مقیاس معادن و تاثیر آن بر کاهش هزینه‌های معدنکاری اشاره دارد. از این رو مطالعه توسعه پایدار شامل مقیاس معادن نیز می‌شود.
منبع: روزنامه جهان صنعت