در روز ملی صادرات مرور مسیر صادرات معدنی ایران در سال۱۴۰۴ بیش از هر زمان دیگری معنای مقاومت و بازآفرینی دارد. نیمه نخست امسال ترکیه، چین، هند و عمان نه‌تنها خریداران پایدار فلزات و سنگ‌های ایرانی بودند بلکه به ستون‌های وفاداری تبدیل شدند که در دشوارترین سال‌های تحریم در کنار ایران ایستادند. آنچه زمانی تهدیدی برای بقا بود، امروز به موتور قدرت صادرات بدل شده است چراکه بخش معدن و صنایع معدنی در سال گذشته حدود ۱۴‌میلیارد دلار برای کشور ارزآوری داشت که رکوردی تازه در تجارت غیرنفتی کشور به‌جا گذاشت؛ دستاوردی که در بطن محدودیت‌ها متولد شد و نشان داد اقتصاد ایران می‌تواند با تکیه بر اراده، دانش و تنوع بازارها، راه خود را از میان تحریم‌ها باز کند.

بازار جهانی زیر سایه تحریم
از اواخر دهه۹۰، فشار تحریم‌ها بر شبکه بانکی و لجستیکی معدن ایران سنگینی کرد، انتقال ارز دشوار شد، بیمه‌گران عقب نشستند و بسیاری از خطوط کشتیرانی خارجی همکاری خود را متوقف کردند. با این حال برخلاف پیش‌بینی‌ها بخش معدن نه فروپاشید و نه خاموش شد. مسیر تازه‌ای آغاز شد: خروج از سازوکارهای سنتی و شکل‌گیری شبکه‌های مستقل صادراتی در منطقه.

با بسته‌شدن مسیرهای اروپایی، نگاه استراتژیک ایران به شرق دوخته شد؛ جایی که تجارت نه بر پایه دلار، بلکه بر اعتماد و نیاز صنعتی استوار است. در این چرخش بزرگ، ترکیه و هند به محورهای اصلی تجارت فولاد و سنگ‌آهن ایران تبدیل شدند و چین، همچنان بزرگ‌ترین خریدار مس و کنسانتره باقی ماند. تا پایان نیمه نخست۱۴۰۴، ۱۸کشور در مدار صادرات معدنی ایران فعال بودند در حالی که در سال۱۳۹۷ این عدد تنها ۱۱کشور بود.

تحریم؛ از مانع تا محرک
تحریم‌ها که در آغاز مانع تلقی می‌شدند به موتور خودکفایی و بومی‌سازی صنعت بدل شدند. بسته‌شدن مسیر واردات ماشین‌آلات معدنی، شرکت‌های داخلی را به سمت توسعه تجهیزات بومی سوق داد. امروز بیش از ۸۵‌درصد نیاز ماشین‌آلات در مجتمع‌هایی چون گل‌گهر، سنگان و سرچشمه در داخل کشور تامین می‌شود.

این تحول نه‌تنها هزینه‌های ارزی را کاهش داد بلکه موجی از سرمایه‌گذاری داخلی را به جریان انداخت. طبق گزارش وزارت صمت، ۵/‌۹‌هزار‌میلیارد تومان سرمایه‌گذاری مستقیم داخلی در پروژه‌های معدنی طی نیمه نخست ۱۴۰۴ ثبت شده است؛ رشدی معادل ۳۸‌درصد نسبت به سال گذشته. معدن ایران در نتیجه به موتور مقاوم‌سازی اقتصاد بدل شد؛ حوزه‌ای که بدون نیاز به سرمایه خارجی همچنان صادرات را پیش می‌برد.

وفاداران واقعی صادرات ایران
در میان همه شاخص‌ها شاید مهم‌ترین نکته در روز ملی صادرات، وفاداری مشتریان کلیدی ایران باشد. چین، ترکیه، هند و عمان نه‌تنها خرید را متوقف نکردند بلکه در میانه نوسانات جهانی حجم تجارت خود را افزایش دادند. چین همچنان با حدود ۳۵‌درصد سهم بزرگ‌ترین مقصد صادرات معدنی ایران است. پس از آن ترکیه با حدود ۲۵‌درصد سهم در فولاد و سنگ‌آهن قرار دارد. هند با رشد ۲۸‌درصدی واردات آهن و آلومینا جایگاه سوم را تثبیت کرده و عمان با حدود ۸‌درصد سهم به شریک راهبردی صادرات فولاد نوردشده و مصالح ساختمانی بدل شده است.

این چهار کشور ستون‌های تراز مثبت تجارت معدنی ایران‌ هستند؛ تراز مثبتی که در نیمه نخست سال‌جاری از ۸/۳‌میلیارد دلار فراتر رفت. بخش عمده تبادلات با این کشورها خارج از سازوکار دلاری و از طریق لیر، روپیه و یوآن انجام می‌شود؛ مدلی که تحریم‌های بانکی را تا حد زیادی بی‌اثر کرده است.

از محدودیت تا بازیگری منطقه‌ای
پیش از تحریم‌ها، تمرکز صادرات ایران به چند بازار محدود اروپایی و چین خلاصه می‌شد اما اکنون پس از سال‌ها فشار، نقشه تجارت ایران بازتر از همیشه است. بازار خاورمیانه و جنوب آسیا مقصد ۷۸‌درصد صادرات معدنی ایران است. این تغییر نه‌فقط جغرافیایی بلکه راهبردی است: گذار از وابستگی به سیستم مالی جهانی به استقلال عملی در تجارت منطقه‌ای.

ایران با تکیه بر بنادر استراتژیک چون بندرعباس، چابهار و کیش و مسیرهای ریلی مشترک با ترکیه و هند، شبکه‌ای از اعتماد تجاری منطقه‌ای ایجاد کرده است؛ شبکه‌ای که تحریم‌ها ناخواسته موجب تولد آن شدند.

در آستانه روز ملی صادرات، معدن به نماد پایداری اقتصادی و دیپلماسی صادرات‌محور کشور تبدیل شده است؛ جایی که تراز مثبت، رشد پایدار سرمایه‌گذاری، بومی‌سازی فناوری و وفاداری شرکای بین‌المللی، چهره‌ای تازه از توان صادراتی ایران را ترسیم می‌کند. اگر روزگاری تحریم سد راه بود، امروز همان سد، دیوار اتکای استقلال اقتصادی شده است. ایران با صادرات بالای ۶‌میلیارد دلاری در حوزه معدن نه‌تنها مسیر خود را باز کرده بلکه نشان داده که در میدان صادرات جهانی بازیگری مستقل، متنوع و ماندگار است.

صادرات نفس اقتصاد است
رییس خانه صنعت، معدن و تجارت ایران درروز ملی صادرات با تاکید بر نقش حیاتی صادرات غیرنفتی در تقویت اقتصاد کشور، عملکرد صادرکنندگان در نیمه نخست سال‌جاری را مثبت ارزیابی کرد و گفت که رشد صادرات به اروپا و فراتر رفتن از بازارهای همسایه، نشان‌دهنده توان رقابتی کالاهای ایرانی است. تسهیل امور گمرکی، بازگرداندن ارز و توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل نیز کلید افزایش ظرفیت صادرات و تثبیت جایگاه ایران در بازارهای جهانی است.

صادرات غیرنفتی به‌عنوان یکی از ارکان کلیدی تامین ارز و رشد اقتصادی ایران مطرح بوده و در سال‌های اخیر با گسترش صنایع کشاورزی، معدنی و صنعتی، جایگاه آن در تقویت اقتصاد کشور بیش از پیش برجسته شده است.
با این حال چالش‌هایی مانند محدودیت‌های زیرساختی، مشکلات حمل‌ونقل، نوسانات قیمت‌ها و پیچیدگی در فرآیندهای گمرکی همچنان بر روند صادرات اثرگذار است. همزمان با فرارسیدن ۲۹مهرماه، روز ملی صادرات، توجه به سیاست‌های حمایتی و توسعه زیرساخت‌ها برای ارتقای ظرفیت صادرات کشور بیش از پیش اهمیت پیدا می‌کند.

سید عبدالوهاب سهل‌آبادی، رییس خانه صنعت، معدن و تجارت ایران به مناسبت روز ملی صادرات با اشاره به عملکرد صادرات غیرنفتی از ابتدای سال‌جاری تا نیمه نخست، عملکرد صادرکنندگان را مثبت ارزیابی و این موفقیت را حاصل تلاش و دلسوزی تولیدکنندگان و فعالان این بخش دانست.

وی ضمن تبریک به همه تولیدکنندگان و صادرکنندگان نمونه، بر اهمیت استمرار و تقویت زیرساخت‌های صادراتی تاکید کرد و افزود: اگرچه صادرات کشور همچنان با محدودیت‌ها و چالش‌هایی روبه‌رو است اما در نیمه نخست سال‌جاری عملکرد صادرات غیرنفتی نسبت به سال گذشته قابل قبول بوده است. تولیدات صنعتی و کشاورزی ما، هرچند در گذشته با نوسانات و مشکلات متعددی مواجه بوده‌اند اما همچنان توانسته‌اند حضور خود را در بازارهای جهانی حفظ کنند.

رییس خانه صنعت، معدن و تجارت ایران عنوان کرد: در بخش محصولات کشاورزی، نبود برخی استانداردهای لازم و محدودیت‌های بازاریابی باعث شده برخی محصولات ما از سوی کشورهای هدف رد شود و متاسفانه این کالاها فاسد شده‌اند. در بخش صنعتی نیز نوسانات قیمت، کمبود مواد اولیه و عدم دسترسی به تسهیلات مناسب، صادرات را با مشکلات جدی مواجه کرده است.»

سهل‌آبادی با تاکید بر رشد صادرات به کشورهای اروپایی و فراتر رفتن از بازارهای همسایه تصریح کرد: خوشبختانه امروز محصولات ایرانی از نظر کیفیت در بازارهای بین‌المللی رقابت‌پذیر شده‌اند و اگر زیرساخت‌ها و مقدمات صادرات به درستی مهیا شود، ظرفیت صادرات کشور به مراتب بالاتر خواهد رفت.

وی بر اهمیت زیرساخت‌های صادراتی تاکید کرد و گفت: «تسهیل در امور گمرکی، بازگرداندن ارز حاصل از صادرات، توسعه حمل‌ونقل و ایجاد ترمینال‌های صادراتی در سراسر کشور از جمله مهم‌ترین اقدامات لازم برای ارتقای صادرات غیرنفتی است. در حال حاضر محدودیت‌های حمل‌ونقل به‌ویژه در بخش هوایی محصولات کشاورزی و کمبود ترمینال‌های مناسب، مانع تحقق پتانسیل کامل صادرات شده است.»

رییس خانه صنعت، معدن و تجارت ایران در پایان ضمن تقدیر از تلاش صادرکنندگان نمونه و فعالان اقتصادی این حوزه خاطرنشان کرد: در شرایطی که صادرات نفتی کاهش یافته و دشمنان اقتصادی کشور فشار وارد می‌کنند، ارزآوری صادرکنندگان غیرنفتی نقش حیاتی در اقتصاد کشور دارد. امید است مسوولان و مردم قدر این تلاش‌ها را بدانند و با رفع محدودیت‌های زیرساختی شاهد روزهای درخشان و رشد مستمر صادرات باشیم.

به اطلس صادرات نیاز داریم
سیدمحمد اتابک، وزیر صنعت، معدن و تجارت نیز در بیست‌ونهمین دوره آیین روز ملی صادرات اظهار کرد: ضمن تبریک این روز به تمامی صادرکنندگان که عامل اعتدال و توسعه کشور هستند، اگر به تاریخ نگاه کنیم درخواهیم یافت که کشور ما در طول تاریخ همواره نقش پررنگی در تجارت جهانی داشته چون در مسیر جاده ابریشم بود. تجار از طریق ایران نه‌تنها کالای تجاری بلکه فرهنگ، آیین و… را صادر می‌کردند.

او ادامه داد: ما نیز در دولت چهاردهم همه تلاش خود را کرده‌ایم تا روند خوبی را در صادرات طی کنیم و در همین مسیر ۸۷‌درصد کالاهای ما در اوراسیا بدون تعرفه صادر می‌شوند که اتفاق خوبی است و به رشد ما کمک می‌کند البته که نیاز داریم شرایط را بهتر کنیم. با کشورهایی مثل پاکستان نیز تعرفه‌ها در حال صفر شدن بوده که اتفاق خوبی است.

وزیر صمت با تاکید بر این موضوع که موقعیت جغرافیایی ایران بسیار مناسب است، تصریح کرد: ایران می‌تواند‌ هاب منطقه باشد و دولت هم پیگیر همین موضوع است ضمن اینکه ما معتقدیم شرایط کشور باید جهشی رشد کند و تنها راه‌حل، برطرف کردن مشکلات و موانع موجود است که پیگیر آنها هستیم. خوشبختانه وضعیت ما در اوراسیا نسبت به سال‌های قبل بهتر است و امیدوارم امسال نیز نسبت به سال قبل رشد کنیم. یکی از مهم‌ترین زمینه‌ها نیز خدمات فنی و مهندسی است که به صادرات این بخش توجه زیادی داریم.

اتابک گفت: البته بنده معتقدم که باید به سمت صادرات ارزش‌محور برویم یعنی باید حجم صادرات ما از نظر وزنی و ارزی به هم نزدیک باشد.

ارز آوری پایدار بسیار مهم است و باید ساختارهای خود را متحول کنیم. در وزارت صمت انبوه تفاهمنامه‌ها را داریم اما دولت تاکید دارد که برای استفاده از آنها و رشد بیشتر باید به دنبال مانع‌زدایی بود و نه‌تنها تفاهم.

وی با بیان اینکه باید از ظرفیت بخش‌خصوصی استفاده کرد، توضیح داد: ما نباید رایزن‌های خارجی خود را از داخل دولت انتخاب کنیم بلکه باید در این زمینه از بخش‌خصوصی استفاده کرد.
باید از ظرفیت اتاق‌های مشترک استفاده کنیم تا بازارآوری برای ما داشته باشند. رایزن‌های ما باید از بخش‌خصوصی انتخاب شوند.
وزیر صمت در پایان صحبت‌های خود از تهیه اطلس صادرات صحبت کرد و گفت: آقای رییس‌جمهور، ما نیاز داریم که یک اطلس صادرات تهیه کنیم تا بدانیم چه کالایی را در چه بازاری می‌توان به فروش رساند.

این پیشنهاد قطعا به صادرات کشور کمک می‌کند و نیاز داریم تا به کمک بخش‌خصوصی این اطلس را هرچه سریع‌تر تهیه و در اختیار صادر‌کنندگان قرار دهیم.
منبع: روزنامه جهان صنعت