اکتشافات عمقی در ایران با کمبود تجهیزات پیشرفته، نیروی متخصص، ضعف قوانین و محدودیت های مالی روبرو است که مانع اصلی توسعه این بخش حیاتی به شمار می آید.
به گزارش بیرونیت، اکتشافات عمقی گامی حیاتی در کشف ذخایر جدید و جایگزینی منابع سطحی رو به پایان بوده اما کمبود تجهیزات پیشرفته، نیروی انسانی متخصص، ضعف قوانین و محدودیت‌های مالی از موانع اصلی توسعه این بخش است. با وجود آغاز پروژه تحول زمین‌شناسی با همکاری ایمیدرو و سازمان زمین‌شناسی و اجرای پروژه‌های ژئوفیزیک هوایی در مساحت‌های گسترده همچنان منابع مالی تخصیص‌یافته برای تحقق اهداف کلان کافی نیست.
در این بین ورود بخش‌خصوصی به فرآیند اکتشاف امری ضروری اما مشروط به کاهش ریسک، تسهیل مجوزها و تقویت ظرفیت شرکت‌های مهندسی مشاور شناخته می‌شود. در عین حال آمار و اطلاعات ارائه‌شده نشان می‌دهد که شرکت تهیه و تولید توانسته است در سال‌های اخیر با اجرای بیش از ۲۳۶هزار متر حفاری، توسعه عملیات در ۲۵ استان و شناسایی ذخایر قابل‌توجهی در حوزه طلا، مس، آهن، لیتیوم و عناصر نادر خاکی عملکرد موفقی ارائه دهد. علیرضا شهیدی، رییس هیات‌مدیره شرکت تهیه و تولید مواد معدنی ایران در این خصوص با «جهان‌صنعت» گفت‌وگو کرده که در زیر می‌خوانید.
در حالی که اکتشافات در بخش معدن باید عمقی شود اما کمتر کاری در این زمینه صورت گرفته است، لطفا بفرمایید وضعیت اکتشاف به کجا رسیده و مشکلاتی که با آن روبه‌رو بوده‌اید چه مواردی هستند؟
اکتشاف مواد معدنی در عمق شامل جست‌وجوی ذخایر زیرزمینی (مواد معدنی، نفت و گاز) در اعماق زمین و اصولا در مکان‌هایی که اثری از مواد معدنی در سطح دیده نمی‌شود، صورت می‌گیرد. این اکتشافات پایین‌تر از ترازی است که روش‌های اکتشاف سطحی و کم‌عمق موثر هستند. معمولا این نوع اکتشاف برای یافتن منابع جدید، به ویژه با تهی شدن ذخایر کم‌عمق در سطح، بسیار مهم است. این نوع اکتشاف اغلب شامل ترکیبی از تکنیک‌های زمین‌شناسی، ژئوفیزیکی و ژئوشیمیایی است و حفاری ابزار نهایی برای تایید وجود و وسعت این ذخایر است. این اکتشافات با هزینه‌های زیادی همراه بوده ولی در اولین گام شناخت دقیق زمین‌شناسی منطقه مورد بررسی فاکتور اصلی است. خوشبختانه در سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور وجود لایه‌هایی از اطلاعات پایه مستند و دقیق موجب شده که با شناختی عمیق از منطقه مورد بررسی، مکان‌هایی را که پتانسیل اقتصادی دارند انتخاب شوند. در سالیان گذشته با توجه خاص وزارت صمت به اکتشافات سطحی و عمقی، منابع مالی سازمان زمین‌شناسی افزایش قابل‌توجهی داشته ولی این افزایش همچنان جهت انجام اکتشافات کافی نیست. با آغاز سال۱۴۰۰ و امضای تفاهمنامه سه‌جانبه میان معاونت معدنی، سازمان ایمیدرو و سازمان زمین‌شناسی طرح تحول زمین‌شناسی در کشور آغاز شد. در این ابرپروژه مساحتی بالغ‌بر ۲۶۰۰۰۰ کیلومتر مربع در اولویت اول جهت تولید اطلاعات پایه زمین‌شناسی، اکتشاف و ژئوفیزیک هوابرد (اکتشافات در عمق) انتخاب شد. در طول دو سال برنامه مساحتی بالغ بر ۱۵۰هزار کیلومتر خطی برداشت ژئوفیزیک هوایی (پروژه‌های بلوک استان مرکزی ۵۰۸۰۰کیلومتر خطی و معرفی ۲۳ آنومالی، بلوک دیواندره ۲۲۵۰۰کیلومتر خطی و معرفی ۱۶ آنومالی و بلوک برداسکن-کاشمر- سبزوار ۸۲۰۰۰کیلومتر خطی و معرفی ۴۸ آنومالی) انجام پذیرفت که منجر به اکتشاف منابع قابل‌توجهی از ذخایر پلی متال به‌ویژه آهن در استان کردستان شد، همچنین خرید تجهیزات پیشرفته ژئوفیزیک زمینی از قبیل مگنتو تلوریک (MT ) و گراویمتری در کنار روش‌های دیگر کمک موثری در اکتشافات عمقی داشت. مشکل اساسی در اکتشافات عمقی همچنان کمبود تجهیزات نرم‌افزاری و سخت‌افزاری، نیروی انسانی خبره، ماشین‌آلات و قوانین است.
گفته می‌شود که طبق برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده و با تاکید وزیر صمت، با مشارکت بخش‌خصوصی، خدمات اکتشافی در سال۱۴۰۴ به شش تا هفت برابر سال‌های گذشته افزایش خواهد یافت. این مساله چطور ممکن است؟ آیا اینکه ما بخش خصوصی را وارد اکتشاف کنیم، گزینه مناسبی بوده و اینکه در دنیا هم روال به همین صورت است؟
اینکه در دنیا اکتشاف توسط بخش دولتی یا خصوصی انجام می‌گیرد بستگی به موقعیت معدنی مختلف کشورها دارد. در کشور ایران با توجه به موقعیت زمین‌شناسی، وسعت کشور و قوانین موجود، به جهت کاهش ریسک اکتشاف توسط بخش‌خصوصی، حاکمیت بخش‌های ابتدایی چرخه اکتشاف (شناسایی و پی‌جویی) را انجام می‌دهد. مقایسه ریسک و هزینه مراحل مختلف اکتشاف بیانگر کاهش ۶۸درصدی سهم حاکمیت در کاهش ریسک اکتشاف در مراحل شناسایی و پی‌جویی است. البته همکاری سازمان زمین‌شناسی و بخش‌خصوصی در طول سالیان گذشته همواره با شدت و ضعف همراه بوده و همیشه بخش‌هایی از وظایف سازمان زمین‌شناسی در غالب برون‌سپاری توسط بخش‌خصوصی و نظارت مستقیم سازمان زمین‌شناسی انجام شده است. مشکل اساسی در این زمینه کمبود نیروی متخصص و تعداد کم شرکت‌های مهندسان مشاور است. سقف معاملات شرکت‌های مهندسان مشاور تا پایان تیر۱۴۰۳ برای تمامی گریدها حدود ۵/۳همت به جهت خدمت‌رسانی به ۲۳ سازمان و شرکت دولتی است که به هیچ عنوان پاسخگوی نیاز کشور نیست. میزان نیاز کشور در حوزه برون‌سپاری خدمت در فعالیت‌های زمین‌شناسی و اکتشافی سالانه بیش از ۴۵هزار‌میلیارد تومان (بدون احتساب عملیات حفاری اکتشافی) است. امیدوارم با برون‌سپاری و تقویت بخش‌خصوصی شاهد انجام پروژه‌های بزرگ توسط شرکت‌های مهندسان مشاور باشیم.
در حال حاضر دغدغه تهیه و تولید در حوزه اکتشاف چیست و بفرمایید کارها به چه صورت پیش رفته است؟
یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌های شرکت تهیه و تولید همانند سایر بخش‌های حاکمیتی کمبود نیروی انسانی متخصص در حوزه‌های مختلف به‌ویژه بخش اکتشاف است. برای رسیدن به رشد ۱۳درصدی هدف‌گذاری شده در برنامه هفتم توسعه در حوزه معدن، باید جهت تسریع در امور اکتشاف و استخراج از ظرفیت‌های بخش‌خصوصی استفاده شود. در این راستا شرکت ایمپاسکو ۲۷۰پروانه اکتشاف در قالب ۳۰بسته سرمایه‌گذاری در سراسر کشور را به زودی عرضه خواهد کرد. هدف شرکت ایمپاسکو تامین امنیت و کاهش ریسک سرمایه‌گذاری و کاهش زمان تبدیل کانسار به معدن و بازگشت سرمایه‌گذار در کوتاه‌ترین زمان ممکن است البته در طول پروسه اکتشاف، اخذ مجوزهای مختلف در روند زمانی انجام پروژه‌ها تاثیرگذار بوده و گاه منجر به توقف فعالیت‌های اکتشافی می‌شود.
برنامه‌های اکتشافی تهیه و تولید در سال‌جاری را شرح دهید و مهم‌ترین آنها چه مواردی هستند؟
در ابتدا چشم‌انداز ایمپاسکو در افق ۱۴۰۶ را عرض می‌کنم که شامل حفظ برتری شرکت در حوزه اکتشاف و دستیابی به جایگاه مطلوب درآمدی بین ۵۰شرکت برتر کشور است. شرکت تهیه و تولید مواد معدنی ایران در بیش از ۲۵استان کشور، عملیات اکتشافی خود را روی ۹ ماده معدنی مختلف متمرکز کرده است. اولویت این فعالیت‌ها با ذخایر فلزی از جمله طلا، مس، سرب، روی، آهن، آنتیموان و آلومینیوم بوده و در کنار آن مواد معدنی غیرفلزی مانند شورابه، زغال‌سنگ و فسفات نیز مورد توجه قرار گرفته‌اند. در راستای کشف و توسعه منابع معدنی استراتژیک همچون لیتیوم و عناصر نادر خاکی، بیش از ۱۲طرح پژوهشی اجرا شده که نتایج امیدوارکننده‌ای به همراه داشته و در حال حاضر نیز عملیات اجرایی روی این مواد در دست انجام است. در دو سال گذشته، این شرکت موفق به اجرای بیش از ۲۳۶هزار متر حفاری مغزه‌گیری با نرخ متوسط روزانه ۳۶۰متر و برداشت بیش از ۲۹۸هزار نقطه ژئوفیزیک شده که نتیجه آن صدور ۱۲گواهی کشف بوده است. البته در مجتمع‌های معدنی متعلق به شرکت ایمپاسکو ( یا ناظر بر معادن ایمیدرو) همواره در کنار بهره‌برداری، توجه ویژه‌ای به اکتشاف در حین استخراج می‌شود که نتیجه آن افزایش ذخیره مواد معدنی در این معادن شده است. به عنوان مثال افزایش ذخیره سرب و روی نخلک از ۶ به ۳۲میلیون تن، افزایش ذخیره طلای زرشوران ۱۲۶میلیون تن و سرب و روی انگوران به میزان بیش از ۳میلیون تن قابل اشاره است.
مدیریت اکتشاف این شرکت با عقد قراردادهای مشاوره‌ای در بیش از ۶۰ محدوده اکتشافی از ظرفیت علمی و تخصصی تمام شرکت‌های گرید ۱ و ۲ کشور بهره برده است، همچنین بیش از ۵۰درصد از شرکت‌های پیمانکار حفاری کشور در حال همکاری با این شرکت هستند و عملیات شناسایی و پی‌جویی در بیش از ۵/۶درصد از مساحت کشور انجام گرفته است. در سال گذشته با هدف افزایش دقت، سرعت و به‌روز بودن عملیات اکتشافی، فناوری‌های نوینی همچون استفاده از پهپاد برای برداشت مغناطیسی، تحلیل‌های ژئوفیزیکی سه‌بعدی و برنامه‌ریزی جهت استفاده از حفاری‌های جهت‌دار به کار گرفته شده است. علاوه‌بر این ایمپاسکو با هدف سرمایه‌گذاری و ورود تجهیزات نوین اکتشافی، اقدام به شناسایی پتانسیل‌های معدنی و توان تجهیزات دستگاهی در خارج از کشور از طریق برگزاری جلسات حضوری و مجازی با شرکت‌های بین‌المللی کرده است.
اهداف اکتشاف در سال۱۴۰۴ نسبت به سال۱۴۰۳ با افزایش ۲۰درصدی در نظر گرفته شده که با حفظ اولویت توسعه و اکتشاف ذخایر عمیق برنامه ۱۴۶هزار متر حفاری مغزه‌گیری، ۶۰۲کیلومترمربع تهیه نقشه زمین‌شناسی، ۲۲۵هزار نقطه ژئوفیزیک، ۷۰۵۵۰آنالیز مدنظر است که تا پایان اردیبهشت‌ماه به طور میانگین ۱۷درصد از برنامه محقق شده است.
بزرگ‌ترین چالش اکتشاف را در چه مواردی می‌دانید و در این عرصه باید چه موردی را تقویت کرد؟
یقینا فعالیت در بخش معدن مشکلات خاص خود را دارد و کار در معدن نیز به عنوان یکی از سخت‌ترین مشاغل در دنیا شناخته شده است. اکتشاف به عنوان اولین حلقه چرخه معدنکاری و صنایع معدنی خود شامل چندین مرحله است. شناسایی، پی‌جویی، اکتشاف عمومی و اکتشاف تفضیلی. اصولا به واسطه ریسک بالای اکتشاف در دنیا دو مرحله اول توسط حاکمیت انجام می‌شود ولی در مراحل بعدی بخش‌خصوصی با ریسک کمتر می‌تواند حضوری فعال داشته باشد. در ادامه به ذکر پاره‌ای از مشکلات کلان در بخش اکتشاف می‌پردازم.
الف- تامین نیروی انسانی متخصص در بخش اکتشاف شاید یکی از مهم‌ترین مشکلات این بخش باشد. در سالیان گذشته به واسطه از بین رفتن تراز میان ورودی و خروجی‌های دانشجویان مرتبط با علوم زمین و معدن دانشگاه‌های کشور به واسطه از بین رفتن بازار کار، این بخش را با کاهش شدید نیروی متخصص مواجه کرده است.
ب- یکی دیگر از معضلات بخش اکتشاف منابع مالی است؛ منابعی که بخشی از آن باید توسط حقوق دولتی تامین شود که این اتفاق در طول سالیان گذشته محقق نشده است. نگاهی به منابع مالی استفاده شده توسط سازمان زمین‌شناسی، ایمیدرو و شرکت‌های تابعه نشان می‌دهد که مثلا در سال۱۴۰۲ کمتر از ۵همت در تمامی مراحل اکتشاف بوده که با تبدیل این عدد به دلار می‌بینیم تنها حدود ۷۰میلیون دلار می‌شود که از بسیاری از کشورهای آفریقایی (گینه، مالی و غنا) که به لحاظ وسعت نیز از ما کوچک‌تر هستند کمتر است. چندی پیش ریاست محترم خانه معدن براساس محاسبات انجام شده اعلام کرد که برای تحقق رشد ۱۳درصدی بخش معدن، نیاز کشور به حدود ۵۰میلیارد دلار سرمایه‌گذاری است. با نگاه به منابع مالی کشورهای معدنی شاهد منابع بسیار کم در حوزه معدن کشور هستیم.
ج- برپایه بررسی‌های انجام شده در سازمان زمین‌شناسی پس از محاسبه مناطق بلوکه شده (مناطق چهارگانه محیط‌زیست دریاچه‌ها و تالاب‌ها، انرژی اتمی، شهرها و روستاها، زمین‌های کشاورزی، پادگان‌ها و حریم مناطق مرزی و…)، مناطق آزاد با پتانسیل بالای فعالیت‌های معدنی در کشور مساحتی حدود ۹۲۰/ ۱۲۶کیلومتر مربع معادل ۷/۷درصد از مساحت کشور است بنابراین دسترسی به زمین آزاد جهت انجام فعالیت‌های معدنی تبدیل به یک بحران شده است.
د- در کشور ما به دلایل مختلف، زمان تبدیل کانسار به معدن بسیار زمانبر است. در دنیا متوسط زمان پنج تا هفت سال است در حالی که در ایران متوسط این زمان تا چند دهه به طول می‌انجامد.
منبع: روزنامه جهان صنعت
مطالب مرتبط
