از یکسو، این صنعت تامین‌‌‌کننده‌‌‌ اصلی مواد خام مورد نیاز برای انتقال به انرژی‌‌‌های پاک است و از سوی دیگر، خود یکی از منابع اصلی انتشار گازهای گلخانه‌‌‌ای محسوب می‌شود. برای تحقق انتقال انرژی، جهان به منابعی چون سیلیکون برای پنل‌‌‌های خورشیدی، فولاد برای توربین‌‌‌های بادی و فلزاتی همچون لیتیوم، کبالت و نیکل برای خودروهای الکتریکی نیاز دارد؛ منابعی که همگی در دل زمین نهفته‌‌‌اند و جز از طریق معدنکاری به دست نمی‌‌‌آیند. با این حال، صنعت معدنکاری مسوول ۴ تا ۷‌درصد از کل انتشارات گازهای گلخانه‌‌‌ای جهانی است.

۷۵تا ۸۵درصد از این میزان، ناشی از انتشار متان در معادن زغال‌‌‌سنگ است؛ سهمی که انتظار می‌رود در ۲۵ سال آینده، با کاهش استخراج زغال‌‌‌سنگ در مسیر خالص‌‌‌سازی کربن، کمتر شود. در مقابل، سایر حوزه‌‌‌های معدنکاری که برای تحقق این انتقال انرژی حیاتی‌‌‌اند، با افزایش قابل‌توجه تقاضا مواجهند. آژانس بین‌المللی انرژی پیش‌بینی کرده است برای رسیدن به کربن صفر خالص تا سال ۲۰۴۰، تقاضای جهانی برای مس ۵۰ درصد، نیکل و کبالت دو برابر و لیتیوم تا هشت برابر افزایش خواهد یافت. تحولات اخیر در صنعت معدنکاری جهان نشان می‌دهد که کربن‌‌‌زدایی دیگر یک انتخاب اختیاری یا هزینه اضافی نیست، بلکه ضرورتی اقتصادی، زیست‌‌‌محیطی و راهبردی برای ماندگاری در بازارهای جهانی است.

در این میان، ایران نیز با برخورداری از ذخایر غنی معدنی و موقعیت جغرافیایی ممتاز، می‌تواند و باید از تجربه کشورهایی چون استرالیا، کنگو و شرکت‌هایی نظیر فورتسکیو الگو بگیرد. وابستگی بخشی از صنایع معدنی ایران به انرژی‌‌‌های فسیلی، از جمله گاز و گازوئیل، نه تنها تهدیدی برای محیط‌زیست داخلی است، بلکه در آینده می‌تواند مانعی برای دسترسی به بازارهای صادراتی‌‌‌ای شود که روزبه‌‌‌روز بیشتر به سمت زنجیره تامین‌‌‌های کم‌‌‌کربن حرکت می‌کنند. ورود ایران به مسیر کربن‌‌‌زدایی در معدنکاری، به‌‌‌ویژه با توجه به افزایش جهانی سرمایه‌‌‌گذاری در انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر و فناوری‌‌‌های حمل‌‌‌ونقل سبز، می‌تواند فرصتی برای نوسازی زیرساخت‌‌‌ها، کاهش هزینه‌‌‌های بلندمدت، ارتقای بهره‌‌‌وری و افزایش رقابت‌‌‌پذیری محصولات معدنی ایران در بازارهای بین‌المللی باشد.

پیشتازان در کربن‌‌‌زدایی
در این میدان رقابتی، شرکت معدنی استرالیایی «فورتسکیو»، فعال در حوزه سنگ‌‌‌آهن، در صف اول کربن‌‌‌زدایی قرار دارد. این شرکت به جای اتکا به سازوکارهای جبران کربن که آن را «کلاهبرداری» می‌‌‌داند، تصمیم گرفته مستقیما به سوی تحقق «صفر واقعی» حرکت کند. اندرو فورست، رئیس هیات‌‌‌مدیره فورتسکیو و یکی از منتقدان سرسخت سیاست «خالص‌‌‌سازی کربن» در کنفرانس «Innovation Zero» لندن گفت: «کلمه خالص دارد ما را می‌‌‌کشد.» او از شرکت‌ها خواست به جای خرید اعتبار کربن، راه‌‌‌های واقعی برای توقف مصرف سوخت‌‌‌های فسیلی بیابند. در همین راستا فورتسکیو متعهد شده است تا سال ۲۰۳۰، نه ۲۰۵۰، انتشارات مستقیم و غیرمستقیم دامنه ۱ و ۲ ناشی از عملیات گسترده استخراج سنگ‌‌‌آهن در منطقه۸۷‌هزار کیلومتری پیل‌‌‌بارا در غرب استرالیا را به صفر برساند.

دینو اوترانتو، مدیرعامل فورتسکیو متالز می‌‌‌گوید: «ما هدف‌‌‌گذاری‌‌‌ای علمی و بلندپروازانه برای سال ۲۰۳۰ تعیین کردیم تا الگوی صنعت باشیم. اما برای تحقق آن مجبور شدیم مسیرهای غیرمرسومی را طی کنیم.» اولین گام، جایگزینی سوخت دیزل و گاز در عملیات با انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر است. فورتسکیو در حال توسعه ۲ تا ۳ گیگاوات انرژی خورشیدی و بادی با پشتیبانی سیستم‌‌‌های ذخیره‌‌‌سازی باتری است. به گفته اوترانتو، «بزرگ‌ترین عامل موفقیت این طرح، کاهش چشمگیر هزینه پنل‌‌‌های خورشیدی و باتری‌‌‌ها در سال‌های اخیر است؛ به‌‌‌گونه‌‌‌ای که امروز زیرساخت‌‌‌های تجدیدپذیر به‌‌‌مراتب ارزان‌‌‌تر از گاز تمام می‌‌‌شوند.»

بخش نوآورانه برنامه ۶.۲ میلیارد دلاری کربن‌‌‌زدایی فورتسکیو، سرمایه‌‌‌گذاری در فناوری‌‌‌های اختصاصی حمل‌‌‌ونقل است. این شرکت برای شبکه ریلی ۷۶۰ کیلومتری خود، چند طراحی نوآورانه ارائه داده است. از جمله استفاده از انرژی گرانشی قطارها هنگام حرکت از ارتفاع ۴۰۰ متری به سمت ساحل. اوترانتو می‌‌‌گوید: «قطارهای دیزلی کنونی هنگام سرازیری انرژی را با ترمز هدر می‌دهند؛ ما با توسعه موتورهایی که در سراشیبی انرژی را ذخیره و در سربالایی آزاد می‌کنند، این اتلاف را متوقف کردیم.» باتری احیاکننده تنها یکی از نوآوری‌‌‌های فورتسکیو است. از دیگر نمونه‌‌‌ها می‌توان به استفاده از قطارهای مبتنی بر آمونیاک و توسعه نمونه اولیه قطارهای برقی سبز در مدت ۹ ماه اشاره کرد.

روند‌‌‌های جهانی
فورتسکیو تنها بازیگر این میدان نیست. در سراسر جهان، بسیاری از معادن که اغلب در مناطق دورافتاده و خارج از شبکه برق قرار دارند، به نصب انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر روی آورده‌‌‌اند. در جمهوری دموکراتیک کنگو، معدن مس کاموا (بزرگ‌ترین مجتمع معدنی مس آفریقا) از آوریل گذشته برق خود را از یک سیستم خورشیدی و ذخیره‌‌‌سازی تامین می‌کند که توسط شرکت «کراس‌‌‌بانداری انرژی» ساخته شده است. پیش‌بینی می‌شود این قرارداد، انتشار کربن را تا ۷۸‌هزار تن در سال کاهش دهد. متیو تیلئارد، مدیر کراس‌‌‌بانداری، می‌‌‌گوید: «این سیستم کاملا بدون کربن است و حتی از دیزل هم ارزان‌‌‌تر. چه به تغییرات اقلیمی باور داشته باشید چه نه، این گزینه‌‌‌ای مقرون‌‌‌به‌‌‌صرفه است.» یکی دیگر از زمینه‌‌‌های کلیدی برای کاهش انتشار، کامیون‌‌‌های معدنی‌‌‌اند؛ حدود ۲۸‌هزار دستگاه از این کامیون‌‌‌ها در جهان فعالیت دارند که سالانه حدود ۶۹ میلیون تن کربن‌‌‌دی‌‌‌اکسید منتشر می‌کنند.

شورای بین‌المللی معادن و فلزات (ICMM) با مشارکت ۲۴ شرکت بزرگ معدنی و سازندگان تجهیزات از جمله کاترپیلار، کوماتسو و سندویک، ابتکاری برای توسعه کامیون‌‌‌های بدون انتشار کربن راه‌‌‌اندازی کرده است. بریونی کلیر هیل، مدیر نوآوری شورای بین‌المللی معادن و فلزات می‌‌‌گوید: «از ۲۰۱۸ تاکنون پیشرفت چشمگیری داشته‌‌‌ایم و پیش‌بینی می‌‌‌کنیم تا ۲۰۳۰ به خودروهای بدون انتشار در مقیاس وسیع برسیم؛ ۱۰سال زودتر از برآوردهای اولیه.» با این حال، او تاکید می‌کند‌ اگرچه باتری‌‌‌های الکتریکی فعلا گزینه پیشتازند، اما هیچ راه‌‌‌حل یکتایی برای همه وجود ندارد. با وجود این پیشرفت‌‌‌ها، سرعت کربن‌‌‌زدایی در صنعت معدن هنوز بسیار نابرابر است.

این مساله‌ به شرایط محلی هر معدن بازمی‌‌‌گردد: از دسترسی به زمین و میزان تابش آفتاب گرفته تا امکان اتصال به منابع تجدیدپذیر. از سوی دیگر، سیاست‌‌‌های دولتی نقش تعیین‌‌‌کننده‌‌‌ای دارند. اگر یک معدن به شبکه برق متصل باشد و آن شبکه همچنان از سوخت فسیلی تغذیه کند، امکان کربن‌‌‌زدایی وجود ندارد. همچنین، امکان بستن قرارداد با تامین‌‌‌کنندگان خصوصی انرژی نیز حیاتی است. هایلی زیپ، مدیر برنامه محیط‌زیست ICMM می‌‌‌گوید: «بدون وجود اکوسیستم حمایتی شامل تولیدکنندگان مستقل برق، فرآیند کاهش انتشار به شدت کند خواهد بود.» گرگوار بلوآ، مشاور ارشد سیاست در مجمع بین‌‌‌الدولی معدن و توسعه پایدار، می‌‌‌گوید سطح تعهد شرکت‌ها به کربن‌‌‌زدایی بسیار متفاوت است.

برخی شرکت‌های بزرگ به «پیشرفت واقعی» دست یافته‌‌‌اند؛ برخی دیگر صرفا با فروش دارایی‌‌‌های پرآلاینده، روی کاغذ خود را پاک جلوه می‌دهند. او همچنین می‌‌‌گوید بیشتر شرکت‌های چینی هنوز در مراحل بسیار ابتدایی فرآیند کربن‌‌‌زدایی قرار دارند. به گفته او، هرچند برخی از آنها علائمی از تمایل به کاهش ردپای کربن نشان داده‌‌‌اند، اما هنوز دلیل محکمی برای اقدام جدی از سوی آنها مشاهده نمی‌شود.
مترجم: سینا ولی‌میرزا
منبع: دنیای اقتصاد